Παρότι δέχομαι αυτό που λέει ο Αμοντιλιάδο πως συχνά δεν μπορείς να αποφανθείς με σιγουριά για κάποιο είδος και πως συχνά ένα έργο είναι ένα συνονθύλευμα από διάφορα άλλα είδη, πιστεύω πως πολλές ορολογίες τής τέχνης έχουν ένα πολύ συγκεκριμένο και ξεκάθαρο περιεχόμενο.
Η τζαζ, για παράδειγμα, είναι κάτι το πολύ συγκεκριμένο και ενώ ένα τραγούδι μπορεί να έχει στοιχεία τζαζ δίχως να είναι τζαζ, ο όρος αναφέρεται σε κάποια πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που κάνουν μια μουσική να είναι τζαζ κι έτσι π.χ. "ο Ροζ Πάνθηρας" είναι τζαζ ενώ "το Μινόρε τής Αυγής", παρά το ταξίμι, όχι. Επίσης, η τζαζ ως μουσικό ρεύμα έχει μια συγκεκριμένη απαρχή στον χρόνο και έτσι δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις τζαζ ένα κομμάτι που γράφτηκε π.χ. τον 17ο αιώνα
Ομοίως, ο μαγικός ρεαλισμός έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και θα ήθελα εδώ να παραθέσω την σχετική καταχώρηση από το «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων» των Ιωάννη και Νικήτα Παρίση ώστε να βοηθηθούμε όλοι εμείς κι όσοι άλλοι περιηγητές βρεθούν να διαβάζουν το νήμα.
Μαγικός ρεαλισμός
Ο όρος «μαγικός ρεαλισμός» προέρχεται από τις εικαστικές τέχνες και πιο συγκεκριμένα από τη ζωγραφική. Τον επινόησε το 1925 ο Γερμανός τεχνοκριτικός Franz Roh, στην προσπάθεια του να χαρακτηρίσει την τάση ορισμένων Γερμανών εξπρεσιονιστών ζωγράφων (Georg Grosz, Otto Dix, Max Beckmann κ.ά.), οι οποίοι παρουσίαζαν την πραγματικότητα με υπερβολική ακρίβεια και ταυτόχρονα με μια επιθετικότητα και μια ωμότητα, που οδηγούσε στην παραμόρφωση. Σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, η χρήση του όρου είναι πιο πρόσφατη και το περιεχόμενό του κάπως διαφορετικό. Συγκεκριμένα, λέγοντας «μαγικός ρεαλισμός» στη λογοτεχνία, και κυρίως στην πεζογραφία, εννοούμε ένα μίγμα φαντασιακών στοιχείων από τη μια πλευρά, και ρεαλισμού από την άλλη. Μ' άλλα λόγια, στα πεζογραφικά έργα του μαγικού ρεαλισμού, υπάρχουν άφθονα μη ρεαλιστικά στοιχεία, τα οποία προβάλλονται πάνω σ' ένα ρεαλιστικό φόντο.
Μακρινός πρόγονος του μαγικού ρεαλισμού μπορούν να θεωρηθούν τα φανταστικά ή υπερβολικά στοιχεία που συναντάμε σε ορισμένα έργα του ρομαντισμού. Σήμερα, όμως, ο όρος «μαγικός ρεαλισμός» αναφέρεται κυρίως στη λατινο-αμερικανική πεζογραφία, με πιο διάσημο εκπρόσωπο τον μεγάλο Κολομβιανό συγγραφέα Gabriel Garcia Marquez. Το πιο γνωστό μυθιστόρημά του, με τον τίτλο Εκατό χρόνια μοναξιά είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα μαγικού ρεαλισμού: ο μύθος του έχει υπόβαθρο ρεαλιστικό αλλά συναντάμε πολλά στοιχεία εντελώς εξωπραγματικά: ήρωες με ακαθόριστη ηλικία που φαίνεται ζουν μέχρι και διακόσια χρόνια, άνθρωποι που ζουν δεμένοι σ' έναν κορμό δέντρου για χρόνια ολόκληρα κτλ. Πέρα από τον Marquez, πολλά στοιχεία μαγικού ρεαλισμού μπορούμε να εντοπίσουμε σε αρκετούς ακόμη πεζογράφους από τη Λατινική Αμερική (Ernesto Sabbato, Mario Vargas Llossa, Carlos Fuentes, Isabelle Allende κ.ά), καθώς και σε αρκετούς Ευρωπαίους, όπως για παράδειγμα στο Γερμανό Günther Grass. Τέλος, σε πιο πρόσφατα χρόνια, μυθιστορήματα όπως το Άρωμα του Patrick Süskind ή το Πάθος της νέας Εύας της Αγγλίδας φεμινίστριας Angela Carter, καταδεικνύουν ίσως την ισχυρή επίδραση που έχει δεχθεί η ευρωπαϊκή πεζογραφία από τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία γενικά και το μαγικό ρεαλισμό ειδικότερα. Ακόμη, ένας διάσημος συγγραφέας της εποχής μας που κινείται πολύ κοντά στα όρια του μαγικού ρεαλισμού είναι ο πακιστανικής καταγωγής Salman Rushdie.
Παρόμοιες επιδράσεις μπορούμε ίσως να αναζητήσουμε και στην πρόσφατη νεοελληνική πεζογραφική παραγωγή. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε να μιλάμε πραγματικά για «μαγικό ρεαλισμό» αλλά για κάποια δάνεια στοιχεία, τα οποία άλλωστε δε χρησιμοποιούνται πάντοτε με τον πιο επιτυχημένο τρόπο. Σχετικά επιτυχημένη εκμετάλλευση φαντασιακών στοιχείων επάνω σ' έναν κατά τ' άλλα ρεαλιστικό ιστό έχουμε στα μυθιστορήματα Ο υπνοβάτης της Μαργαρίτας Καραπάνου και Με το φως του λύκου επανέρχονται της Ζυράννας Ζατέλη, που μοιάζει αρκετά επηρεασμένη από τον Marquez.
Όπως λεν κι οι συγγραφείς "ο μύθος του έχει υπόβαθρο ρεαλιστικό" ή πιο κάτω μιλάν για "εκμετάλλευση φαντασιακών στοιχείων επάνω σ' έναν κατά τ' άλλα ρεαλιστικό ιστό" η ιστορία δηλ. είναι πρωτίστως ρεαλιστική και είναι κάποια επιμέρους στοιχεία που έρχονται ξάφνου και δίνουν την «μαγική» νότα.
Είναι, για παράδειγμα, όπως οι ιστορίες που διηγείται η γιαγιά για εκείνα τα παλιά τα χρόνια, για τους ξεριζωμούς, τον εμφύλιο, τις τόσες δυσκολίες και που ξάφνου μέσα σ’ όλην αυτήν την αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα θα αναφέρει και για κάποιον που οι νεράιδες τού κλέψαν την φωνή ή για κάποιον που πέθανε αδιάβαστος και δεν έλεγε να λιώσει.
Εδώ παραπάνω, λοιπόν, οι συγγραφείς παραθέτουν πολλά ονόματα έργων και συγγραφέων που τελικά βοηθούν πολύ στο να οροθετηθεί η έννοια τού μαγικού ρεαλισμού.
Να σημειώσω πως το βιβλίο «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων» είναι ένα αξιόλογο βιβλίο που μοιράζεται στα Γενικά και τα Τεχνικά Λύκεια όμως στα περισσότερα σχολεία δεν χρησιμοποιείται πραγματικά καθόλου. Τυπώνονται δηλ. χιλιάδες χιλιάδων για να μην διαβαστούν και τελικώς να πεταχτούν ολοκαίνουργια. Πρόκειται για άλλη μια περίπτωση κατασπατάλησης δημόσιου χρήματος από κακό σχεδιασμό και οργάνωση και, υποθέτω, έλλειψη επικοινωνίας με την βάση.
Εάν έχετε κάποιον γνωστό που μόλις τελείωσε το Λύκειο ρωτήστε εάν έχει το βιβλίο και εάν διατίθεται να σας το δώσει. Αξίζει να το έχει κανείς στην βιβλιοθήκη του.
Η τζαζ, για παράδειγμα, είναι κάτι το πολύ συγκεκριμένο και ενώ ένα τραγούδι μπορεί να έχει στοιχεία τζαζ δίχως να είναι τζαζ, ο όρος αναφέρεται σε κάποια πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που κάνουν μια μουσική να είναι τζαζ κι έτσι π.χ. "ο Ροζ Πάνθηρας" είναι τζαζ ενώ "το Μινόρε τής Αυγής", παρά το ταξίμι, όχι. Επίσης, η τζαζ ως μουσικό ρεύμα έχει μια συγκεκριμένη απαρχή στον χρόνο και έτσι δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις τζαζ ένα κομμάτι που γράφτηκε π.χ. τον 17ο αιώνα
Ομοίως, ο μαγικός ρεαλισμός έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο και θα ήθελα εδώ να παραθέσω την σχετική καταχώρηση από το «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων» των Ιωάννη και Νικήτα Παρίση ώστε να βοηθηθούμε όλοι εμείς κι όσοι άλλοι περιηγητές βρεθούν να διαβάζουν το νήμα.
Μαγικός ρεαλισμός
Ο όρος «μαγικός ρεαλισμός» προέρχεται από τις εικαστικές τέχνες και πιο συγκεκριμένα από τη ζωγραφική. Τον επινόησε το 1925 ο Γερμανός τεχνοκριτικός Franz Roh, στην προσπάθεια του να χαρακτηρίσει την τάση ορισμένων Γερμανών εξπρεσιονιστών ζωγράφων (Georg Grosz, Otto Dix, Max Beckmann κ.ά.), οι οποίοι παρουσίαζαν την πραγματικότητα με υπερβολική ακρίβεια και ταυτόχρονα με μια επιθετικότητα και μια ωμότητα, που οδηγούσε στην παραμόρφωση. Σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, η χρήση του όρου είναι πιο πρόσφατη και το περιεχόμενό του κάπως διαφορετικό. Συγκεκριμένα, λέγοντας «μαγικός ρεαλισμός» στη λογοτεχνία, και κυρίως στην πεζογραφία, εννοούμε ένα μίγμα φαντασιακών στοιχείων από τη μια πλευρά, και ρεαλισμού από την άλλη. Μ' άλλα λόγια, στα πεζογραφικά έργα του μαγικού ρεαλισμού, υπάρχουν άφθονα μη ρεαλιστικά στοιχεία, τα οποία προβάλλονται πάνω σ' ένα ρεαλιστικό φόντο.
Μακρινός πρόγονος του μαγικού ρεαλισμού μπορούν να θεωρηθούν τα φανταστικά ή υπερβολικά στοιχεία που συναντάμε σε ορισμένα έργα του ρομαντισμού. Σήμερα, όμως, ο όρος «μαγικός ρεαλισμός» αναφέρεται κυρίως στη λατινο-αμερικανική πεζογραφία, με πιο διάσημο εκπρόσωπο τον μεγάλο Κολομβιανό συγγραφέα Gabriel Garcia Marquez. Το πιο γνωστό μυθιστόρημά του, με τον τίτλο Εκατό χρόνια μοναξιά είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα μαγικού ρεαλισμού: ο μύθος του έχει υπόβαθρο ρεαλιστικό αλλά συναντάμε πολλά στοιχεία εντελώς εξωπραγματικά: ήρωες με ακαθόριστη ηλικία που φαίνεται ζουν μέχρι και διακόσια χρόνια, άνθρωποι που ζουν δεμένοι σ' έναν κορμό δέντρου για χρόνια ολόκληρα κτλ. Πέρα από τον Marquez, πολλά στοιχεία μαγικού ρεαλισμού μπορούμε να εντοπίσουμε σε αρκετούς ακόμη πεζογράφους από τη Λατινική Αμερική (Ernesto Sabbato, Mario Vargas Llossa, Carlos Fuentes, Isabelle Allende κ.ά), καθώς και σε αρκετούς Ευρωπαίους, όπως για παράδειγμα στο Γερμανό Günther Grass. Τέλος, σε πιο πρόσφατα χρόνια, μυθιστορήματα όπως το Άρωμα του Patrick Süskind ή το Πάθος της νέας Εύας της Αγγλίδας φεμινίστριας Angela Carter, καταδεικνύουν ίσως την ισχυρή επίδραση που έχει δεχθεί η ευρωπαϊκή πεζογραφία από τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία γενικά και το μαγικό ρεαλισμό ειδικότερα. Ακόμη, ένας διάσημος συγγραφέας της εποχής μας που κινείται πολύ κοντά στα όρια του μαγικού ρεαλισμού είναι ο πακιστανικής καταγωγής Salman Rushdie.
Παρόμοιες επιδράσεις μπορούμε ίσως να αναζητήσουμε και στην πρόσφατη νεοελληνική πεζογραφική παραγωγή. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε να μιλάμε πραγματικά για «μαγικό ρεαλισμό» αλλά για κάποια δάνεια στοιχεία, τα οποία άλλωστε δε χρησιμοποιούνται πάντοτε με τον πιο επιτυχημένο τρόπο. Σχετικά επιτυχημένη εκμετάλλευση φαντασιακών στοιχείων επάνω σ' έναν κατά τ' άλλα ρεαλιστικό ιστό έχουμε στα μυθιστορήματα Ο υπνοβάτης της Μαργαρίτας Καραπάνου και Με το φως του λύκου επανέρχονται της Ζυράννας Ζατέλη, που μοιάζει αρκετά επηρεασμένη από τον Marquez.
Όπως λεν κι οι συγγραφείς "ο μύθος του έχει υπόβαθρο ρεαλιστικό" ή πιο κάτω μιλάν για "εκμετάλλευση φαντασιακών στοιχείων επάνω σ' έναν κατά τ' άλλα ρεαλιστικό ιστό" η ιστορία δηλ. είναι πρωτίστως ρεαλιστική και είναι κάποια επιμέρους στοιχεία που έρχονται ξάφνου και δίνουν την «μαγική» νότα.
Είναι, για παράδειγμα, όπως οι ιστορίες που διηγείται η γιαγιά για εκείνα τα παλιά τα χρόνια, για τους ξεριζωμούς, τον εμφύλιο, τις τόσες δυσκολίες και που ξάφνου μέσα σ’ όλην αυτήν την αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα θα αναφέρει και για κάποιον που οι νεράιδες τού κλέψαν την φωνή ή για κάποιον που πέθανε αδιάβαστος και δεν έλεγε να λιώσει.
Εδώ παραπάνω, λοιπόν, οι συγγραφείς παραθέτουν πολλά ονόματα έργων και συγγραφέων που τελικά βοηθούν πολύ στο να οροθετηθεί η έννοια τού μαγικού ρεαλισμού.
Να σημειώσω πως το βιβλίο «Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων» είναι ένα αξιόλογο βιβλίο που μοιράζεται στα Γενικά και τα Τεχνικά Λύκεια όμως στα περισσότερα σχολεία δεν χρησιμοποιείται πραγματικά καθόλου. Τυπώνονται δηλ. χιλιάδες χιλιάδων για να μην διαβαστούν και τελικώς να πεταχτούν ολοκαίνουργια. Πρόκειται για άλλη μια περίπτωση κατασπατάλησης δημόσιου χρήματος από κακό σχεδιασμό και οργάνωση και, υποθέτω, έλλειψη επικοινωνίας με την βάση.
Εάν έχετε κάποιον γνωστό που μόλις τελείωσε το Λύκειο ρωτήστε εάν έχει το βιβλίο και εάν διατίθεται να σας το δώσει. Αξίζει να το έχει κανείς στην βιβλιοθήκη του.
