Αριστοφάνη Νεφέλες
Θέμα των Νεφελών είναι η διακωμώδηση της νέας εκπαίδευσης, της οποίας ο Σωκράτης ήταν ο σημαντικότερος εκπρόσωπος, και γενικότερα η κριτική ενάντια των σοφιστών και των ρητόρων. Εκθέτει τις αρνητικές συνέπειες που είχε η σύγχρονη σοφιστική κίνηση σε ιδιωτικό επίπεδο, τις επιδράσεις της σοφιστικής επιχειρηματολογίας στον χώρο της οικογένειας και παρουσιάζει την υπονόμευση των πατροπαράδοτων ηθών και κανόνων, αναλύοντας την κρίση της ηθικής και της πολιτικής στην αθηναϊκή κοινωνία, την παρακμή του παλαιού εκπαιδευτικού συστήματος και την πάλη των δύο γενεών. Το όνομα του έργου οφείλεται στις Νεφέλες (τις νεφελώδεις δηλαδή ιδέες της φιλοσοφίας), τις οποίες, κατά τον ποιητή, ο Σωκράτης θεωρεί θεές, μαζί με το Χάος και τη Γλώσσα, και μ' αυτές αντικαθιστά τους θεούς της πόλης. Το έργο παρουσιάστηκε το 423 π.Χ στα Μεγάλα Διονύσια και απέσπασε το τρίτο βραβείο. Ο Αριστοφάνης, που το θεωρούσε το καλύτερο έργο του, το διόρθωσε ριζικά μεσκοπό να το παρουσιάσει και πάλι στο κοινό, και αυτή η δεύτερη εκδοχή είναι που σώζεται ως τις μέρες μας.
Πρωταγωνιστής είναι ο γέροντας Στρεψιάδης, ο οποίος, παρόλο που ήταν ένας εύπορος, αλλά απαίδευτος, αγρότης, βρέθηκε χρεωμένος μέχρι τον λαιμό εξαιτίας του γιου του Φειδιππίδη και της, αστικής καταγωγής, γυναίκας του. Και οι δύο τον ανάγκασαν όχι μόνο να καταντήσει φτωχός, αλλά και να δανειστεί χρήματα.
Ο Στρεψιάδης λοιπόν, απηυδησμένος από την κακομαθημένη συμπεριφορά του γιου του, αποφασίζει να τον εγγράψει στη σχολή του Σωκράτη, ώστε να μάθει τη σοφιστική και τη ρητορική και να μπορέσει, υποτίθεται, με αυτόν τον τρόπο να νικήσει τους δανειστές του και να αποφύγει την αποπληρωμή των χρεών. Ο νεαρός όμως δεν θέλει να έχει καμία σχέση με τους σοφιστές και την ρητορική τους και αναγκάζει έτσι τον γέρο Στρεψιάδη να επισκεφτεί ο ίδιος τον Σωκράτη και να του ζητήσει να μαθητεύσει κοντά του.
Πηγαίνοντας στη σχολή, τον υποδέχεται ένας μαθητής, την στιγμή που ο Σωκράτης είναι κρεμασμένος μέσα σε ένα καλάθι και εξετάζει τα μετέωρα*. Από αυτή τη θέση καλεί τον Αιθέρα, τον Αέρα και τις Νεφέλες, οι οποίες αποτελούν τον Χορό. Ο Σωκράτης, όπως είπαμε, τις θεωρεί θεές, αφού αυτές προκαλούν τον κεραυνό και τη βροχή, και αντικαθιστά με αυτές τους θεούς της πόλης. Ο Στρεψιάδης όμως, κρίνεται ανεπίδεκτος μαθήσεως και αποβάλλεται από τη σχολή. Μετά την αποβολή του, κατορθώνει να πείσει τον Φειδιππίδη να παρακολουθήσει τα μαθήματα. Προκειμένου να διδαχτεί ο νεαρός, γίνεται ένας αγώνας μεταξύ του Δίκαιου και Άδικου Λόγου. Ο Δίκαιος Λόγος επαινεί την παλιά παιδεία, ενώ ο Άδικος την σύγχρονη. Νικητής βγαίνει ο Άδικος Λόγος.
Ο Σωκράτης ενημερώνει τον Στρεψιάδη ότι ο γιος του εξελίσσεται σε έναν τέλειο σοφιστή και ο Φειδιππίδης γοητεύει τον πατέρα του με την τέχνη του. Μάλιστα, κατορθώνει να αποκρούσει και δύο απαιτητικούς δανειστές του. Όταν όμως στη διάρκεια ενός γεύματος ο νεαρός λέει ότι θαυμάζει τον Ευριπίδη, έρχεται σε σύγκρουση με τον πατέρα του και χειροδικεί εναντίον του. Όντας τέλειος γνώστης της σοφιστικής, είναι μάλιστα σε θέση να δικαιολογήσει αυτή την πράξη του, κάτι που κάνει τον πατέρα του έξαλλο και τον οδηγεί στη σχολή του Σωκράτη για να την κάψει. Αρνείται επίσης τον αθεϊσμό και παραδέχεται τον Δία ως Βασιλιά. Στην Έξοδο, ο Χορός τον παρακινεί να συντρίψει τους θεούς.
Τα έργα του Αριστοφάνη, παρόλη την ποικιλία στα θέματά τους, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: μια επαναστατική ιδέα, ένας τρόπος αλλαγής μιας κατάστασης, την οποία ο ήρωας δεν μπορεί πλέον να ανεχθεί, τίθεται σε εφαρμογή ενάντια σε όλες τις αντιδράσεις και δοκιμάζεται μέσα από κάποιες συνέπειές της, που είναι για άλλους θετικές και άλλους αρνητικές. Εδώ στις Νεφέλες έχουμε την διαμάχη του σύγχρονου με το παραδοσιακό.
Η κωμική προσωπογραφία είναι έντονη στον Αριστοφάνη και δηλώνει ένα είδος σάτιρας. Έτσι, στην αρχή του έργου, ο Σωκράτης εμφανίζεται σαν ένας γέρος που αερολογεί αιωρούμενος στον αέρα και ο Πλάτωνας στην Απολογία του θέλει τον Σωκράτη να θυμάται αυτό το περιστατικό και τον ρόλο που έπαιξε στην προκατάληψη του κόσμου εναντίον του. Η βάση αυτού του αστείου βρίσκεται στην μόνιμη τάση της κωμωδίας να παίρνει τις μεταφορές στην κυριολεξία τους και να μετατρέπει αφηρημένες ή πνευματικές έννοιες σε οικίες. *Ο Σωκράτης στην προκειμένη περίπτωση, προκειμένου να αναλογιστεί για όλα εκείνα που ξεπερνούν το γήινο επίπεδο (μετέωρα) βρίσκεται κυριολεκτικά κρεμασμένος στον αέρα, μετέωρος. Από τη γελοιογράφηση του Σωκράτη βλέπεουμε πως η κωμωδία κάνει ένα βήμα προς την κατεύθυνση μιας γενικότερης κριτικής των ιδεών της εποχής και των περιεχομένων τους όπως και των συνεπειών τους.
Πολύ συχνά, η αριστοφανική τεχνική παρουσίασης των χαρακτήρων παρομοιάζεται με την τέχνη του σύγχρονου σκιτσογράφου των εφημερίδων: εκμεταλλεύεται- και μάλιστα συμβάλλει στη διαμόρφωσή της- την εικόνα που έχει ο κόσμος για τα δημόσια πρόσωπα. Όσον αφορά τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο μεγάλος κωμικός ποιητής, από τα λυρικά του μέρη ως το διάλογο στο ανεπιτήδευτο και λιτό επίπεδο της καθημερινής ομιλίας, ο Αριστοφάνης έχει στη διάθεσή του ένα ολόκληρο λεξιλόγιο διαφορετικών εκφραστικών τρόπων, και με τη βοήθειά τους, σαν τον σύγχρονο κμικό, μπορεί να μιμείται και να δημιουργεί. Ταυτόχρονα όμως μπορεί να προκαλεί το γέλιο, αλλά και να ασκεί έντονη κριτική.
Ο Αριστοφάνης είναι πραγματικά ένας μάστορας του λόγου. Πάντα με κάνει και γελάω με τα κείμενά του, αλλά και με προβληματίζει με τις πάντα εύστοχες και διαχρονικές ιδέες του. Όσοι δεν έχετε παρακολουθήσει έργο του στο θέατρο, σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Εδώ ένα μικρό απόσπασμα...
Θέμα των Νεφελών είναι η διακωμώδηση της νέας εκπαίδευσης, της οποίας ο Σωκράτης ήταν ο σημαντικότερος εκπρόσωπος, και γενικότερα η κριτική ενάντια των σοφιστών και των ρητόρων. Εκθέτει τις αρνητικές συνέπειες που είχε η σύγχρονη σοφιστική κίνηση σε ιδιωτικό επίπεδο, τις επιδράσεις της σοφιστικής επιχειρηματολογίας στον χώρο της οικογένειας και παρουσιάζει την υπονόμευση των πατροπαράδοτων ηθών και κανόνων, αναλύοντας την κρίση της ηθικής και της πολιτικής στην αθηναϊκή κοινωνία, την παρακμή του παλαιού εκπαιδευτικού συστήματος και την πάλη των δύο γενεών. Το όνομα του έργου οφείλεται στις Νεφέλες (τις νεφελώδεις δηλαδή ιδέες της φιλοσοφίας), τις οποίες, κατά τον ποιητή, ο Σωκράτης θεωρεί θεές, μαζί με το Χάος και τη Γλώσσα, και μ' αυτές αντικαθιστά τους θεούς της πόλης. Το έργο παρουσιάστηκε το 423 π.Χ στα Μεγάλα Διονύσια και απέσπασε το τρίτο βραβείο. Ο Αριστοφάνης, που το θεωρούσε το καλύτερο έργο του, το διόρθωσε ριζικά μεσκοπό να το παρουσιάσει και πάλι στο κοινό, και αυτή η δεύτερη εκδοχή είναι που σώζεται ως τις μέρες μας.
Πρωταγωνιστής είναι ο γέροντας Στρεψιάδης, ο οποίος, παρόλο που ήταν ένας εύπορος, αλλά απαίδευτος, αγρότης, βρέθηκε χρεωμένος μέχρι τον λαιμό εξαιτίας του γιου του Φειδιππίδη και της, αστικής καταγωγής, γυναίκας του. Και οι δύο τον ανάγκασαν όχι μόνο να καταντήσει φτωχός, αλλά και να δανειστεί χρήματα.
Ο Στρεψιάδης λοιπόν, απηυδησμένος από την κακομαθημένη συμπεριφορά του γιου του, αποφασίζει να τον εγγράψει στη σχολή του Σωκράτη, ώστε να μάθει τη σοφιστική και τη ρητορική και να μπορέσει, υποτίθεται, με αυτόν τον τρόπο να νικήσει τους δανειστές του και να αποφύγει την αποπληρωμή των χρεών. Ο νεαρός όμως δεν θέλει να έχει καμία σχέση με τους σοφιστές και την ρητορική τους και αναγκάζει έτσι τον γέρο Στρεψιάδη να επισκεφτεί ο ίδιος τον Σωκράτη και να του ζητήσει να μαθητεύσει κοντά του.
Πηγαίνοντας στη σχολή, τον υποδέχεται ένας μαθητής, την στιγμή που ο Σωκράτης είναι κρεμασμένος μέσα σε ένα καλάθι και εξετάζει τα μετέωρα*. Από αυτή τη θέση καλεί τον Αιθέρα, τον Αέρα και τις Νεφέλες, οι οποίες αποτελούν τον Χορό. Ο Σωκράτης, όπως είπαμε, τις θεωρεί θεές, αφού αυτές προκαλούν τον κεραυνό και τη βροχή, και αντικαθιστά με αυτές τους θεούς της πόλης. Ο Στρεψιάδης όμως, κρίνεται ανεπίδεκτος μαθήσεως και αποβάλλεται από τη σχολή. Μετά την αποβολή του, κατορθώνει να πείσει τον Φειδιππίδη να παρακολουθήσει τα μαθήματα. Προκειμένου να διδαχτεί ο νεαρός, γίνεται ένας αγώνας μεταξύ του Δίκαιου και Άδικου Λόγου. Ο Δίκαιος Λόγος επαινεί την παλιά παιδεία, ενώ ο Άδικος την σύγχρονη. Νικητής βγαίνει ο Άδικος Λόγος.
Ο Σωκράτης ενημερώνει τον Στρεψιάδη ότι ο γιος του εξελίσσεται σε έναν τέλειο σοφιστή και ο Φειδιππίδης γοητεύει τον πατέρα του με την τέχνη του. Μάλιστα, κατορθώνει να αποκρούσει και δύο απαιτητικούς δανειστές του. Όταν όμως στη διάρκεια ενός γεύματος ο νεαρός λέει ότι θαυμάζει τον Ευριπίδη, έρχεται σε σύγκρουση με τον πατέρα του και χειροδικεί εναντίον του. Όντας τέλειος γνώστης της σοφιστικής, είναι μάλιστα σε θέση να δικαιολογήσει αυτή την πράξη του, κάτι που κάνει τον πατέρα του έξαλλο και τον οδηγεί στη σχολή του Σωκράτη για να την κάψει. Αρνείται επίσης τον αθεϊσμό και παραδέχεται τον Δία ως Βασιλιά. Στην Έξοδο, ο Χορός τον παρακινεί να συντρίψει τους θεούς.
Τα έργα του Αριστοφάνη, παρόλη την ποικιλία στα θέματά τους, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: μια επαναστατική ιδέα, ένας τρόπος αλλαγής μιας κατάστασης, την οποία ο ήρωας δεν μπορεί πλέον να ανεχθεί, τίθεται σε εφαρμογή ενάντια σε όλες τις αντιδράσεις και δοκιμάζεται μέσα από κάποιες συνέπειές της, που είναι για άλλους θετικές και άλλους αρνητικές. Εδώ στις Νεφέλες έχουμε την διαμάχη του σύγχρονου με το παραδοσιακό.
Η κωμική προσωπογραφία είναι έντονη στον Αριστοφάνη και δηλώνει ένα είδος σάτιρας. Έτσι, στην αρχή του έργου, ο Σωκράτης εμφανίζεται σαν ένας γέρος που αερολογεί αιωρούμενος στον αέρα και ο Πλάτωνας στην Απολογία του θέλει τον Σωκράτη να θυμάται αυτό το περιστατικό και τον ρόλο που έπαιξε στην προκατάληψη του κόσμου εναντίον του. Η βάση αυτού του αστείου βρίσκεται στην μόνιμη τάση της κωμωδίας να παίρνει τις μεταφορές στην κυριολεξία τους και να μετατρέπει αφηρημένες ή πνευματικές έννοιες σε οικίες. *Ο Σωκράτης στην προκειμένη περίπτωση, προκειμένου να αναλογιστεί για όλα εκείνα που ξεπερνούν το γήινο επίπεδο (μετέωρα) βρίσκεται κυριολεκτικά κρεμασμένος στον αέρα, μετέωρος. Από τη γελοιογράφηση του Σωκράτη βλέπεουμε πως η κωμωδία κάνει ένα βήμα προς την κατεύθυνση μιας γενικότερης κριτικής των ιδεών της εποχής και των περιεχομένων τους όπως και των συνεπειών τους.
Πολύ συχνά, η αριστοφανική τεχνική παρουσίασης των χαρακτήρων παρομοιάζεται με την τέχνη του σύγχρονου σκιτσογράφου των εφημερίδων: εκμεταλλεύεται- και μάλιστα συμβάλλει στη διαμόρφωσή της- την εικόνα που έχει ο κόσμος για τα δημόσια πρόσωπα. Όσον αφορά τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο μεγάλος κωμικός ποιητής, από τα λυρικά του μέρη ως το διάλογο στο ανεπιτήδευτο και λιτό επίπεδο της καθημερινής ομιλίας, ο Αριστοφάνης έχει στη διάθεσή του ένα ολόκληρο λεξιλόγιο διαφορετικών εκφραστικών τρόπων, και με τη βοήθειά τους, σαν τον σύγχρονο κμικό, μπορεί να μιμείται και να δημιουργεί. Ταυτόχρονα όμως μπορεί να προκαλεί το γέλιο, αλλά και να ασκεί έντονη κριτική.
Ο Αριστοφάνης είναι πραγματικά ένας μάστορας του λόγου. Πάντα με κάνει και γελάω με τα κείμενά του, αλλά και με προβληματίζει με τις πάντα εύστοχες και διαχρονικές ιδέες του. Όσοι δεν έχετε παρακολουθήσει έργο του στο θέατρο, σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Εδώ ένα μικρό απόσπασμα...
