Σουνίτες και Σιίτες
Για αρχή θα πρέπει να πούμε πως ο ισλαμικός κόσμος είναι διαιρεμένος σε δύο διαφορετικά δόγματα: τους σιίτες και τους σουνίτες οι οποίοι, ως αναμενόμενο, έχουν μεταξύ τους την αντιπαλότητα που έχουν δυο συγγενικές θρησκείες οι οποίες διεκδικούν μια μόνη αλήθεια. Κυρίαρχο δόγμα από τα δύο είναι οι σουνίτες. Οι σιίτες είναι κυρίαρχο δόγμα σε δύο χώρες: το Ιράκ και το Ιράν.
Γενικότερα, ο αραβικός κόσμος δείχνει να έχει ένα υστέρημα δημοκρατίας, με δικτατορίες και καταπίεση, όπου ένα θρησκευτικό δόγμα μπορεί να είναι σε μια μόνιμη εξουσία καταπιέζοντας ένα άλλο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ιράκ όπου ο Σαντάμ Χουσεΐν ήταν σουνίτης και με μια αμιγώς σουνιτική κυβέρνηση καταπίεζε για χρόνια τους σιίτες. Όταν κάποτε βγήκε από την μέση, μετά από ξένη παρέμβαση, την κυβέρνηση ανέλαβαν οι σιίτες καταπιέζοντας με την σειρά τους τους σουνίτες.
Η Αραβική Άνοιξη
Κάποια στιγμή ήρθε η «Αραβική Άνοιξη» η οποία αποτελεί, κατά την γνώμη μου, σχήμα οξύμωρο αφού μετά από αυτήν στις περισσότερες χώρες δεν ήρθε το καλοκαίρι αλλά ένας βαρύτατος χειμώνας, σαν αυτόν που περιμένει ο κόσμος του Game of Thrones. Η Αραβική Άνοιξη ήταν ένα ξέσπασμα των πολιτών εναντίον των μόνιμων και καταπιεστικών καθεστώτων. Ξεκίνησε μέσα από την κοινωνική δικτύωση και άρχισε να μεταδίδεται σαν ιός από το ένα αραβικό κράτος στο άλλο με εντυπωσιακά αποτελέσματα: κυβερνήσεις δεκαετιών έπεφταν. Ονομάστηκε, βέβαια, "άνοιξη" διότι η Δύση έβλεπε σε αυτήν πράγματα οικεία και δικά της: την επανάσταση εναντίον της απολυταρχίας και τον αγώνα για δημοκρατία και ανοχή.
Το θέμα, κατά την γνώμη μου, είναι πως η δημοκρατία είναι δύσκολη κι απαιτεί ένα επίπεδο ωριμότητας που μοιάζει να λείπει από τον αραβικό και γύρω κόσμο, γενικότερα. Η πτώση διαφόρων δικτατόρων δημιούργησε κενά εξουσίας τα οποία καλύφθηκαν από φανατισμένους ισλαμιστές, οι οποίοι ήταν οι πιο ιδεολογικά συμπαγείς. Οι δικτάτορες, μέσα σε όλα τα κακά τους, κρατούσαν σφιχτά τα ηνία της εθνικής συνοχής των κρατών τους. Όταν έλειψε ο βούρδουλάς τους ξεκίνησε ένα ανεξέλεγκτο πανηγύρι.
Το Ιράκ
Ας πάμε όμως λίγο πίσω σε Ιράκ-Συρία. Το Ιράκ μετά τον Σαντάμ Χουσεΐν δεν βρήκε την δημοκρατία που ίσως απλοϊκά θα περίμενε κανείς με την πτώση του δικτάτορα. Η νέα σιίτικη κυβέρνηση καταπίεζε τους σουνίτες και η διαφθορά έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη. Ένα από τα σημεία τα οποία η διαφθορά διάβρωσε βαθιά ήταν κι ο στρατός όπου π.χ. οι άνθρωποι πληρώναν για να γίνουν αξιωματικοί και έπειτα δηλώναν εσφαλμένο αριθμό στρατιωτών που διοικούν ώστε να παίρνουν περισσότερα χρήματα και να τα βάζουν στην τσέπη τους. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρχει στο Ιράκ μια πολύ δυσαρεστημένη σουνιτική μειονότητα και ένας καθόλου αξιόμαχος στρατός. Σε αυτά τα δύο πάτησε το ΙΚ, εκμεταλλευόμενο τους δυσαρεστημένους σουνίτες και νικώντας αρχικά εύκολα και σχεδόν παντού τον μισοανίκανο ιρακινό στρατό.
Η Συρία
Όσον αφορά την Συρία, εκεί υπήρχε η δικτατορία της σιιτικής οικογένειας Αλ Άσαντ. Μετά από χρόνια διακυβέρνησης του πατέρα του Χαφέζ, κι αφότου αυτός πέθανε, την εξουσία εκεί ανέλαβε ο εξίσου δικτατορικός Μπασάρ Αλ Άσαντ. Όταν λοιπόν μεταδίδεται και στην Συρία η Αραβική Άνοιξη, κι οι πολίτες βγαίνουν στους δρόμους απαιτώντας δημοκρατία, ο Μπασάρ Αλ Άσαντ αντιδρά με βίαια καταστολή και νεκρούς διαδηλωτές. Αυτό μονάχα εξοργίζει κι άλλο τους αντικαθεστωτικούς οι οποίοι σύντομα παίρνουν τα όπλα και μαζί με λιποτάκτες του συριακού στρατού ξεκινούν τον πόλεμο εναντίον της κυβέρνησης.
Όπως μπορεί να υποπτευθεί κανείς, εφόσον η κυβέρνηση Αλ Άσαντ είναι σιιτική, η αντιπολίτευση έχει ένα αντι-σιιτικό, σουνιτικό χρώμα.
Συμμαχίες
Εδώ ας δώσουμε μια πρώτη εικόνα στο μπερδεμένο δίκτυο συμπαθειών και συμμαχιών. Όπως (συνεχίζει να) υποπτεύεται κανείς οι σιίτες έχουν μεταξύ τους συμπάθεια και υποστήριξη. Έτσι, η κυβέρνηση Αλ Άσαντ υποστηριζόταν πάντα από το Ιράν αλλά και από άλλους όπως π.χ. την γειτονική Χεσμπολάχ. Άλλος παραδοσιακός υποστηρικτής των Αλ Άσαντ υπήρξε η Ρωσία για τα δικά της συμφέροντα και κυρίως διότι μέσω των Αλ Άσαντ και της βάσης της στη Συρία έχει πάτημα σε αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα περιοχή.
Όταν τελευταία η Ρωσία είδε την δύναμη του Αλ Ασαντ να συρρικνώνεται, μπήκε δυναμικά στο παιχνίδι υποστηρίζοντάς τον κυρίως αεροπορικά και βάλλοντας τους αντικαθεστωτικούς, πέρα από το ΙΚ. Ο Αλ Άσαντ μετά την επέμβαση των Ρώσων πήρε ξανά τα πάνω του εδαφικά. Οι Ρώσοι υπερασπίστηκαν έτσι την θέση τους ως δύναμη επιρροής της περιοχής. Η πρόσφατη κατάπαυση πυρός που συμφωνήθηκε πρόσφατα μεταξύ Αλ Άσαντ και αντικαθεστωτικών με την κηδεμονία των υποστηρικτών τους (Ρώσων, Δυτικών κτλ.) και η "απόσυρση" έπειτα των Ρώσων από την Συρία, με κάνουν να πιστεύω πως έχουν ήδη συμφωνηθεί, κρυφά κι ανεπίσημα, οι σφαίρες επιρροής. Με λίγα λόγια οι Ρώσοι πήραν αυτό που θέλουν (ένα εξ αυτών σίγουρα η διατήρηση της βάσης τους στην Συρία). Το πρόβλημα εδώ είναι πως οι Δυτικοί δαιμονοποιήσανε αρχικά τον Αλ Άσαντ και τώρα δυσκολεύονται να το μαζέψουν (αφού πια, και μετά την μετατόπιση του προβλήματος στο ΙΚ και την άμεση παρέμβαση των Ρώσων, μάλλον θα πρέπει να μείνει με κάποιον τρόπο αυτός ή η οικογένειά του στην συριακή εξουσία.)
Οι Σουνίτες υποστηρίζονται από τα σουνιτικά κράτη και κυρίως από τις μοναρχίες του Κόλπου και δει από την Σαουδική Αραβία και το Κατάρ. Η Σαουδική Αραβία όμως είναι μια αυστηρή θεοκρατία η οποία εφαρμόζει τον ουαχαμπισμό, δηλ. μια αυστηρή εφαρμογή του Ισλάμ όπου π.χ. εάν κλέψεις σου κόβουν το χέρι κι αν μοιχέψεις σε σκοτώνουν δια λιθοβολισμού. Έτσι η υποστήριξή της δεν είναι απλά στον σουνιτισμό αλλά σε μια πολύ συντηρητική κι ακραία του έκφανση. Και πράγματι, αν συγκρίνει κανείς τον ανάλγητο νόμο που εφαρμόζουν Σαουδική Αραβία και ΙΚ θα τα βρει σχεδόν όμοια. Επιπλέον, η Σαουδική Αραβία είναι ένα κράτος με χρήματα κι έτσι η επιρροή που ασκεί προς τα συμφέροντά της και την φιλοσοφία της μπορεί και είναι πολύ ισχυρή.
Άλλος υποστηρικτής του σουνιτισμού είναι η Τουρκία η οποία έχει μια γενικότερη βλέψη για σημαντική επιρροή στον ευρύτερο κόσμο του Ισλάμ, ίσως και σαν κατάλοιπο οθωμανικής μνήμης. Ειδικά στην Συρία τα συμφέροντά της είναι άμεσα και το ενδιαφέρον της εκτίνεται πέραν της ευρύτερης συμπάθειας ως προς τους Σουνίτες. Από την μία στην Συρία υπάρχει η συγγενική εθνικά τουρκμένικη μειονότητα κι από την άλλη στην βόρεια Συρία και το βόρειο Ιράκ, ακριβώς κάτω από τα σύνορά της, υπάρχουν οι Κούρδοι σε ένα Κουρδιστάν το οποίο εκτίνεται σε μια πραγματικά τεράστια περιοχή. Οι Κούρδοι αποτελούν φυσικό εχθρό της Τουρκίας κι ο κύριος λόγος είναι πως η Τουρκία έχει εκατομμύρια Κούρδους στο έδαφός της οι οποίοι έχουν καί εκεί βλέψεις αυτονόμησης.
Το Ισλαμικό Κράτος
Επιστρέφοντας, λοιπόν, χρονικά στις διαδηλώσεις κατά Αλ Άσαντ και στην δημιουργία ένοπλης επανάστασης, πρέπει να σημειωθεί πως οι επαναστάτες δεν είναι σε καμία περίπτωση μια ομογενής ομάδα. Ακριβώς το αντίθετο: αποτελούνταν κι αποτελούνται από διαφορετικές φατρίες καταπιεσμένων. Κυρίαρχο στοιχείο, πάντως, υπήρξε ένας σουνιτικός ισλαμισμός ο οποίος αναπόφευκτα υποστηρίχτηκε πολύ από την Σαουδική Αραβία και την Τουρκία, για τους λόγους που ανέφερα πιο πάνω, αλλά και από άλλα σουντικά αραβικά κράτη και δει τα μοναρχικά. Μέσα σε αυτήν την ποικίλη επαναστατημένη αντιπολίτευση υπήρχε κι ένα παρακλάδι της Αλ Κάιντα το οποίο κάποια στιγμή αποσπάστηκε και αυτονομάστηκε Ισλαμικό Κράτος. Αντιπαλότητα ανάμεσα στην κορυφή της μητρικής Αλ Κάιντα και των ηγετών του ΙΚ έχουν φέρει αυτά τα δύο σήμερα να είναι εχθροί και να πολεμούν μεταξύ τους, παρότι κι οι δύο πρεσβεύουν τον ίδιο σουνιτισμό και την ακραία εφαρμογή της σαρίας (δηλ. της κατά γράμμα εφαρμογής του Κορανίου). Κι όταν λέω πως πολεμούν εννοώ μέσα στα ίδια αυτά εδάφη της Συρίας καθώς η Αλ Κάιντα δεν εξαλήφθηκε από εκεί παρά συνεχίζει να έχει μια ισχυρή παρουσία εκεί, πλέον κυρίως μέσω του «Μετώπου Αλ Νούσρα».
Είναι αληθινά πολύ δύσκολο να σχηματίσει κανείς εικόνα για την σύνθεση του αντικαθεστωτικού τόξου. Φατρίες κι ομάδες που αλλού συνεργάζονται κι αλλού μπορεί και να αντιμάχονται. Με την ευκαιρία ας σημειωθεί πως ακόμα κι ο Συριακός Στρατός αποτελείται από επιμέρους σώματα (και δεν έχει π.χ. την ομογένεια που έχουν οι δικές μας Ένοπλες Δυνάμεις.) Βέβαια καμία σχέση με την ποικιλία των αντικαθεστωτικών.
Οι ΗΠΑ
Πάμε όμως λίγο και στον ρόλο των ΗΠΑ. Το πρώτο που θα πρέπει να σημειωθεί είναι πως οι ΗΠΑ έχουν μια στρατηγική συμμαχία με το Πακιστάν και την Σαουδική Αραβία. Και ο καθένας καταλαβαίνει πως μια στρατηγική (δηλ. μακρυπρόθεσμου στόχου) συμμαχία δεν διαρρηγνύεται εύκολα. Δίχως να μπούμε στο ποιοι είναι οι Ταλιμπάν και πώς ισχυροποιήθηκαν, μετά το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου οι ΗΠΑ ξεκίνησαν έναν «πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία». Εξαρχής ήταν φανερό πως στα τρομοκρατικά αυτά χτυπήματα σημαντικό ρόλο είχε η Σαουδική Αραβία (αφού π.χ. οι περισσότεροι τρομοκράτες των χτυπημάτων ήταν Σαουδάραβες) αλλά και το Πακιστάν, το οποίο πάντα φρόντιζε κι έθρεφε την Αλ Κάιντα. Παρόλα αυτά οι ΗΠΑ επιλέξανε να μην έρθουν σε μετωπική σύγκρουση με αυτές τις δύο στρατηγικά σύμμαχες χώρες. Πολύ πιθανό να συνέβαλαν εδώ διάφοροι δίαυλοι δεσμών και συμφερόντων ή και απλά να θεώρησαν πως η συμμαχίες αυτές τους εξυπηρετούν στα στρατηγικά τους συμφέροντα περισσότερο από ότι τους βλάπτουν. Έχοντας, βέβαια, κηρύξει έναν «πόλεμο κατά τις τρομοκρατίας» κάτι έπρεπε να κάνουν κι έτσι βρέθηκαν να στοχεύουν εμφατικά τον αρχηγό της Αλ Κάιντα, Μπιν Λάντεν, και να μπαίνουν στο Ιράκ γιατί δήθεν εκεί υπήρχαν «όπλα μαζικής καταστροφής», πράγμα που διαψεύστηκε τελικώς κι από τους ίδιους, βέβαια. Μια άλλη αστοχία ήταν η απλοϊκή αντίληψη πως η Αλ Κάιντα είναι μια ομάδα με αρχηγό τον Μπίν Λάντεν, πράγμα που μοιάζει να είναι διαχειρίσιμο. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο ακραίος τζιχαντισμός (τύπου Αλ Κάιντα, και σήμερα Ισλαμικού Κράτους) είναι μια ιδέα: ο οποιοσδήποτε οπουδήποτε τυπώνει μια μαύρη σημαία, ορκίζεται πίστη στο ΙΚ, παίρνει τα όπλα και ξεκινά τον αγώνα με χαρακτηριστικότατο παράδειγμα την Μπόκο Χαράμ στην Νιγηρία ή το ΙΚ στις Φιλιππίνες, σήμερα.
Έτσι, οι ΗΠΑ αποφεύγοντας να στοχεύσουν τον πραγματικό ένοχο κι η δύση σύσσωμη μετρώντας την Αλ Κάιντα με λάθος σταθμά, καταδίκασαν τον πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία σε αποτυχία.
Οι Κούρδοι
Ειδική μνεία αξίζει να γίνει και στους Κούρδους διότι είναι σήμερα ένας μετρήσιμος παίκτης στην σκακιέρα.
Οι ΗΠΑ έχοντας δει τα άσχημα αποτελέσματα της παρουσίας αμερικανικού στρατού σε Αφγανιστάν, Ιράκ κτλ. (όπου το μεγαλύτερο πρόβλημα προέκυπτε ακριβώς όταν έφευγε ο στρατός και δημιουργούταν κενό δύναμης), και με την στοιχειώδη σωφροσύνη που διακρίνει τον Ομπάμα έναντι του ανεκδιήγητου Τζωρτζ Μπους, αποφεύγουν να επαναλάβουν παλιά λάθη και να στείλουν σήμερα στρατό ξηράς ενάντια του ΙΚ και επιχειρούν, κατά κύριο λόγο, αεροπορικά και μέσω της διεθνούς συμμαχίας που σχημάτισαν. Μόνο που ένας πόλεμος δεν γίνεται να κερδηθεί μόνο από αέρος, χρειάζεται οπωσδήποτε στρατός ξηράς. Στην αρχή του συριακού αλαλούμ, λοιπόν, και στοχεύοντας να ανατρέψουν τον Αλ Άσαντ, ξεκίνησαν να χρηματοδοτούν τους αντικαθεστωτικούς επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά ένα παλιότερο λάθος (αυτό με τον Μπιν Λάντεν) να οπλίζουν και να δυναμώνουν κάποιον ακραίο που μισεί τον δυτικό πολιτισμό. Διότι, όπως είπαμε, στο σύνθετο μοτίβο των αντικαθεστωτικών υπήρχε ένας ακραίος σουνιτισμός ο οποίος εκφραζόταν μεταξύ άλλων μέσω της Αλ Κάιντα στην Συρία, η οποία μεταπλάστηκε σε ΙΚ.
Όταν το θεριό (το ΙΚ) μεγάλωσε, οι ΗΠΑ κι η Δύση πάψανε να βλέπουν τον Αλ Άσαντ σαν το κύριο πρόβλημα και κατονόμασαν το ΙΚ σαν εχθρό νούμερο ένα.
Οι Κούρδοι της Συρίας και του Ιράκ είναι ένας πολεμικός λαός με δικό του οργανωμένο στρατό, τους Πεσμεργκά, και μάλιστα έχουν στην κατοχή τους και μερικά άρματα μάχης, λάφυρα παλιών πολέμων. Δεν έχουν, φυσικά, πολεμική αεροπορία (αν και τώρα μου έρχεται πως τελευταία κάτι πήρε το μάτι μου για μια δωρά ελικοπτέρων, σινούκ και άλλων). Είναι όμως αξιόμαχοι (αν και ο Cockburn στο βιβλίο του το αμφισβητεί κάπως· η μετέπειτα όμως εξέλιξη του πολέμου, αυτά τα δύο τελευταία χρόνια, επιβεβαιώνει το αξιόμαχο των Πεσμεργκά) κι επιπλέον οι Κούρδοι σαν λαός είναι κοντά στις δυτικές αξίες: υποστηρίζουν την ανοχή στην διαφορετικότητα, την ισότητα με το γυναικείο φύλο κτλ. (και γενικότερα αριστερίζουν). Οπότε, έφτασαν να αποτελούν έναν σημαντικό παράγοντα και τακτικό σύμμαχο της δύσης η οποία τους έχει εξοπλίσει με ελαφρύ οπλισμό (πιστόλια, αυτόματα όπλα, αντιασφυξιογόνες μάσκες κτλ.) και με κάποια οχήματα, τελευταία. Σε συνδυασμό με την συμμαχική αεροπορία έγινε ένας πλήρης στρατός ο οποίος ανακατάλαβε πολλές από τις περιοχές του ΙΚ κι η Δύση σήμερα βασίζεται σημαντικά επάνω τους στον πόλεμο ενάντια στο ΙΚ. Για παράδειγμα, αυτήν την στιγμή που μιλάμε, κι εδώ και κάμποσο καιρό, ετοιμάζεται ανακατάληψη της Μοσούλης σε συνεργασία Πεσμεργκά με Ιρακινό Στρατό (οι οποίοι έχουν υπάρξει κι εχθροί μεταξύ τους) και κάποιων αμερικανών πεζοναυτών και συμβούλων.
Μην ξεχνάμε, όμως, πως η Τουρκία δεν θέλει ενδυνάμωση των Κούρδων, η οποία πια μοιάζει αναπόφευκτη, κι ειδικά αν κάποια μέρα νικηθεί το ΙΚ διότι ανεξαρτησία των Κούρδων της Συρίας και του Ιράκ θα βάλει στο τραπέζι πιο έντονα το θέμα ανεξαρτησίας των δικών της Κούρδων.
Έτσι γεννιέται ένα από τα πολλά παράδοξα αυτού του πολέμου: η Τουρκία να έχει γεννήσει το ΙΚ και τώρα να μάχεται εναντίον του (και μέσω της συμμαχίας), κι επίσης να είναι σύμμαχος των ΗΠΑ οι οποίες εξοπλίζουν και εκπαιδεύουν τους Πεσμεργκά την ίδια ακριβώς στιγμή που η Τουρκία τους βομβαρδίζει.
Πάντως, προσωπικά, είμαι λίγο επιφυλακτικός (ακόμα) για την αντιπαλότητα μεταξύ Τούρκων και ΙΚ. Βλέπω π.χ. τις τελευταίες μέρες το ΙΚ να βάλλει με το πυροβολικό του κατά του τουρκικού Κίλις, πράγμα που μου μοιάζει παντελώς άσκοπο, κι αναρωτιέμαι εάν αυτό δεν εξυπηρετεί τελικά την Τουρκία η οποία βρίσκει έτσι πάτημα να επιχειρήσει εναντίον τους και να μπει και να έχει παρουσία (και έχει) στο συριακό κι ιρακινό Κουρδιστάν.
Συμπέρασμα
Όμως διαπιστώνω πως ήδη μακρηγόρησα, και παρότι τώρα που το ξαναδιαβάζω βλέπω πως έχω αφήσει ένα σωρό πράγματα απ' έξω, ας δοκιμάσω να κλείσω αυτό το κείμενο με τα συμπεράσματα. Τα αίτια της ανόδου των τζιχαντιστών είναι: η αδυναμία του Ιράκ να βρει την δημοκρατία του μετά τον Σαντάμ, και το κράτος καταπίεσης και διαφθοράς που μοναχά γιγαντώθηκε μετατρέποντας την χώρα σε εύφορη γη για ακραίες ιδεολογίες και αφήνοντας την ανοχύρωτη, με έναν στρατό σκέτη φούσκα. Η Αραβική Άνοιξη που αποσταθεροποίησε την Συρία δημιουργώντας γόνιμο έδαφος να μεταδοθεί κι εκεί πέρα η σουνιτική δυσαρέσκεια κι ο ακραίος ισλαμισμός ο οποίος χρηματοδοτήθηκε και υποστηρίχτηκε από Τουρκία, Σαουδική Αραβία κ.α. Επίσης, η αποτυχία των ΗΠΑ στον "πόλεμο κατά της τρομοκρατίας".
Όλα αυτά που έγραψα εδώ δίνουν μια πολύ απλή και στοιχειώδη πρώτη εικόνα για όποιον θέλει να κατανοήσει τί συμβαίνει εκεί.
Όπως και να 'χει, τα περισσότερα από αυτά εδώ καλύπτονται από το συγκεκριμένο βιβλίο του Πατρίκιου Κόκμπερν.