Κρητικά επώνυμα

Περι των γνωστων επωνυμων εις -άκης ο λόγος

Εχω ακυσει πανω απο 2-3 φορες την εξης θεωρια: επι Τουρκοκρατιας, οι Τουρκοι επεβαλλαν στους Κρητικους υποκοριστικα ονοματα, για να τους μειωσουν και να τους ριξουν το ηθικο. Και ετσι προηλθαν τα επωνυμα.

Για μενα η πιο λογικη εξηγηση ειναι πατρωνυμικα. Πχ. ο Μαστορακης ειναι ο γιος του μαστορα, που προφανως επαιρνε την τεχνη του πατερα του. Και οχι ο ιδιος ο μαστορας που ηθελαν να τον μειωσουν οι Τουρκοι.

Κι εγω την θεωρια με τους τουρκους ξερω και καποιους κρητικους που γνωριζω και μιλαμε αυτο λενε!

Η άποψη αυτή μου φαίνεται αυθαίρετη για τον εξής λόγο: Στη Μάνη που έχουμε την κατάληξη -ακος (παραλλαγή του -ακης) δεν υπάρχει καμία περίπτωση να μπόρεσαν οι Τούρκοι να την επιβάλουν στους ανυπότακτους Μανιάτες, άρα γιατί να συνέβη αυτό στην Κρήτη; Βέβαια "παίζει". η πιθανότητα το -ακος να προήλθε από τους Κρήτες πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Πελοπόννησο μετά την τουρκική κατάκτηση της Κρήτης (1669), και πάλι όμως είναι πολύ διαδεδομένο για να προκύπτει μόνο από αντίστοιχη καταγωγή....

Ας δούμε ωστόσο κάτι ενδιαφέρον

Έχουμε πολλά κρητικά επίθετα που δεν τελειώνουν σε -ακης.Τα επίθετα αυτά (π.χ.Καλλέργης, Σκορδίλης, Μελισσηνός, Βλαστός ) δεν είναι τυχαία, αλλά φανερώνουν όλα αριστοκρατική προέλευση από την βυζαντινή και βενετική περίοδο. Ήταν οικογένειες μεγάλων γαιοκτημόνων που είχαν υπό εκμετάλλευση χιλιάδες αγρότες,οι περισσότεροι από αυτούς έφυγαν από το νησί μετά το 1669.Όλες οι ιστορικές πηγές συμφωνούν για μεγάλη κοινωνική ισοπέδωση επί Τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Μία λοιπόν πιθανή εξήγηση είναι πως η κατάληξη -ακης συμβολίζει τους αγρότες και τους τεχνίτες δηλαδή ΄τους μη ευγενείς αφού μόνο τέτοιοι έμειναν στο νησί μετά την βενετική ήττα.

Θα ήμασταν σίγουροι γι'αυτή τη λύση αν γνωρίζαμε ακριβώς από πότε υφίσταται το -ακης.Οι κολλήγοι της φεουδαρχικής περιόδου αποκλείεται πάντως να είχαν επίθετα.

Μετα απο την παραπανω απορια, μου δημιουργηθηκε μια αλλη: ποια ειναι η προέλευση της υποκοριστικής κατάληξης -άκι; Η απορια απαντηθηκε πολυ απλα και ευκολα ριχνοντας μια ματια στο λεξικο 30φυλλίδη: προέκυψε απο την υποκοριστική κατάλληξη -ιον, όταν αυτή συνδυάστηκε σε λέξεις που λήγουν σε -αξ.

Πχ. ρύαξ + ιον > ρυάκιον > ρυάκι
λάβραξ + ιον > λαβράκιον > λαβράκι
σκύλαξ + ιον > σκυλάκιον > σκυλάκι

Για κάποιο λόγο, αυτή η σύνθετη κατάληξη έγινε παραγωγική, και άρχισε να χρησιμοποιείται κατ' αναλογια και σε λέξεις που δεν λήγουν σε -αξ.

οσπίτιον > σπίτι + άκι > σπιτάκι
χωρίς ποτέ να έχει υπάρξει τύπος **όσπιταξ + ιον > **οσπιτάκιον !!!

ενδιαφέρον παρουσιάζει και η λέξη παιδάκι, αφου εχει 2 υποκοριστικά μαζί
παις + ιον > παιδίον > παιδί + άκι > παιδάκι
Χωρίς να υπήρξε ποτέ τύπος **παίδαξ + ιον

Ποιά νομίζω ότι είναι η αλήθεια

Να σου πω τι έχω ακούσει από τους γέρους του χωριού μου στην ορεινή Κρήτη. Είμαι 57 χρονών και οι γέροι του χωριού μου έλεγαν πολλές ιστορίες για την τουρκοκρατία στην Κρήτη, όταν ήμουν παιδί. Θυμάμαι λοιπόν να λένε ότι στην Τουρκοκρατία οι Κρητικοί δεν είχαν επίθετα, αλλά τους φώναζαν με το μικρό τους όνομα και το όνομα του πατέρα τους (ή και του γενάρχη της οικογένειας). Αν π.χ. με λέγαν Νίκο και τον πατέρα μου (ή τον παππού μου) Μανούσο ήμουν ο Μανουσονίκος. Δηλαδή ο Νίκος του Μανούσου. Αυτός ο τρόπος ονομασίας υπάρχει ακόμη σε πολλά μέρη της Κρήτης όπως στα Ανώγεια και παράγει Παρωνύμια. Αν π.χ. κάποιος λέγεται Μιχάλης Ξυλούρης, έχει το παρατσούκλι Στρατομιχάλης επειδή τον πατέρα του (ή τον παππού του ή και τον προπάππου του) το λέγαν Στρατή.
Από την άλλη, αυτό το θυμάμαι και εγώ, όταν κάποιος γερνούσε, τον φώναζαν με το -άκης στο τέλος του ονόματος του και αυτό ήταν σαν τίτλος τιμητικός. Δηλαδή τον παππού μου που τον έλεγαν Γιώργη, όταν γέρασε τον φώναζαν Γιωργάκη, τιμητικά ή και χαίδευτικά.
Όλα μαζί τώρα: Όταν στις αρχές του 20ου αιώνα οι Κρητικοί έπρεπε να αποκτήσουν επίθετο, το επέλεγαν οι ίδιοι. Οι απόγονοι λοιπόν του Αντώνη που όταν ήταν πια γέρος τον έλεγαν Αντωνάκη, προτιμούσαν να γράφονται με το επίθετο του παππού ή του προπάππου τους δηλαδή Αντωνάκηδες.
Θυμάμαι μιά φράση ενός εκατοχρονίτη γέρου και τη μεταφέρω αυτούσια: Μαζευτήκαμε ούλοι μαζί οι πρωτοξαδέρφοι και λέμε: Δεν πάμε να κανονίσομε να γραφόμαστε Αντωνάκηδες (τον παππού τους τον έλεγαν Αντώνη, και στα γεράματα Αντωνάκη).

Ο/Η Μακρυγιάννης έγραψε:

Αν π.χ. με λέγαν Νίκο και τον πατέρα μου (ή τον παππού μου) Μανούσο ήμουν ο Μανουσονίκος. Δηλαδή ο Νίκος του Μανούσου.

Click to expand...

Αυτο δεν το ξερα για την Κρητη ουτε το ειχα ακουσει πουθενα αλλου. Πολυ ενδιαφερον και πρωτοτυπο!

η κατάληξη ''-άκης'' εισήχθη πιθανότατα στην Κρήτη απο τη Μάνη. Τα παλαιότερα μανιάτικα ονόματα έχουν ήδη την κατάληξη αυτή, που προέρχεται απο την βυζαντινή ''-άκιος / ίκιος'' (Σταυράκιος, Ιωαννίκιος, Ισαάκιος, κλπ). Με τη συνεχή ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Κρήτη και την, σχετικά ελεύθερη, Μάνη, η κατάληξη πιθανότατα μεταλαμπαδεύθηκε εκεί - πράγμα που συμβαίνει συχνά άλλωστε. Σε κάθε περίπτωση, οι εξαιρετικά ενημερωμένοι και σωζόμενοι πίνακες φορολογίας ή στρατολογίας των ενετών στην κρήτη και τη (συνήθως σύμμαχό τους) μάνη, αναφέρουν ονόματα σε ''άκης'' στη μάνη ήδη γύρω στο 1600, ενώ στην κρήτη όχι πρίν το 1700.

Στη Μάνη απαντώνται επίσης πατρωνυμικά επώνυμα, ή επώνυμα δηλούντα το αξίωμα ή το επάγγελμα του πατρός ή και του πάππου (γιατρόγγονας, παπαδόγιαννης κλπ), ενώ εξαιρετικά ενδιαφέροντες οι παράπλευροι σχηματισμοί απο τα επώνυμα αυτά, μοναδικοί στην Ελλάδα (πχ : η κόρη ενός ''παπαδάκου'' είναι ''παπαδίτσα'', ενώ η νύφη είναι ''παπαδόνυφη''. Τα μέλη της οικογένειας αποκαλούνται ''παπαδιάνοι'' κι όχι ''παπαδάκοι'', ενώ η αναφορά στις ιδιοκτησίες τους γίνεται σε μιά ιδιότυπη γενική ενικού ως περιληπτικού, με πρόθεμα ωσάν το άρθρο να ήταν στον πληθυντικό : πχ, τα κτήματα των παπαδιάνων λέγονται ''του μπαπαδιάνου'' - όπως θα προφερόταν το επώνυμο άν λέγαμε ''των παπαδιάνων'').

Αυτα τα "παπαδίτσα" κλπ ειναι της βυζαντινής εποχής ή απαντώνται σήμερα στη Μάνη;

Αναρωτιέμαι ποιο ειναι ακριβώς το στάδιο του πολιτισμού οπου ευδοκιμει η δημιουργια επιθετων, και γιατί εχω την εντυπωση οτι στις μερες μας δεν σχηματιζονται καινουργια. Δε νομιζω οτι σε 100 χρόνια θα υπάρχει Νίκος Προγραμματιστής (επειδή ο σημερινός παππούς του ηταν προγραμματιστής) ούτε Πέτρος Δημοσιογράφος (το εγγόνι του Ευαγγελατου) ουτε Γιώργος Σαξοφωνίστας.

αντέρωτα, απλώς υπενθύμισα τις ιδιορρυθμίες της μανιάτικης απόδοσης οικογενειακών σχέσεων ή δημιουργίας οικογενειακών επωνύμων, εν παρόδω και μόνο (το κεντρικό που ήθελα να τονίσω είναι ότι η κατάληξη επωνύμων σε '-άκης' είναι μανιάτικη, κι όχι κρητική, όπως τουλάχιστον προκύπτει απο τα γραπτά στοιχεία που έχουμε). Πολλά, πάμπολλα επώνυμα στη Μάνη είναι ιταλογενούς προελεύσεως, άμεσα (τζαννετάκης, μαντούβαλος, πουλικάκος, τσιφιλιτάκος) είτε μέσω της αλβανικής (μερκουρέας) ή της βυζαντινής ελληνικής (πατρικάκος), είτε και της τουρκικής (απο τα επώνυμα φονευθέντων περηφανών τούρκων, όπως ''μπραϊμης'', αλλά και εξελληνισμένων τούρκων που κατέφευγαν στη μάνη και γίνονταν δεκτοί αν διώκονταν απο τους ομοεθνείς τους, με τον όρο της εξωμοσίας ασφαλώς, όπως τα 'κασσίμης, κυρίμης, μετζιτάκος' κλπ).

(ρίξε και μιά ματιά στο μαίηλ σου, σού απήντησα, αλλ' είναι φίσκα και δέν χωρούσε η απάντησή μου - ευχαριστώ πολύ για τα καλά λόγια και τις υποδείξεις που θα ακολουθήσω όσο μπορώ).

Μα ναι, επειδη ομως ανεφερες για πηγες του 1600, δεν καταλαβα αν οι ιδιαζοντες τυποι που αναφερεις αργοτερα (παπαδιτσα, παπαδονυφη, του μπαπαδιάνου κλπ) ειναι απο εκεινη την εποχη ή αν απαντωνται σημερα. Δεν εχω καμια επαφη με Μανη (ουτε εχω παει ουτε εχω καποιο συγγενη ή γνωστο απο εκει) και το βρηκα ενδιαφερον.

Επισης η απορια μου ηταν τελειως ασχετη, που απλα προεκυψε

Δεν επιτρέπεται πια η αλλαγή του επιθέτου, παρά μόνο σε ιδιαίτερες περιπτώσεις. Η Μεταλλαγμένη θα μας διαφωτίσει καλύτερα πάνω σ'αυτό...

Επιτρέπεται η αλλαγή του επωνύμου με αίτηση στον Δήμο αλλά, πράγματι, σε ορισμένες περιπτώσεις και όταν συντρέχουν σημαντικοί λόγοι. Αν συντρεχουν τέτοιοι λόγοι, μπορει να αλλαχτει και το όνομα αλλά αυτο στο δικαστήριο. Πάντως, πρέπει σίγουρα να μην έχει βεβαρημένο ποινικό μητρώο κάποιος ώστε να μην υπάρχουν υπόνοιες οτι θέλει να αλλάξει επώνυμο/ονομα για να διαφύγει.

Τα ποντιακά επίθετα λήγουν σε -ίδης (π.χ. Βαλαβανίδης), τα κυπριακά εμφανίζονται ως η γενική ενικού του κύριου ονόματος (π.χ. Γρηγο-ρίου). Στην Πελοπόννησο και την Ρούμελη λήγουν σε -πουλος (π.χ. Παπαδόπουλος) και δείχνουν πως ο φέρων το όνομα είναι ο γυιός (ή κατιών απόγονος) του βαλαβάνη, του Γρηγόριου, του παπά, αντίστοιχα.
Έτσι και στην Κρήτη ο Παπαδάκης είναι το παπαδόπουλο.
Όπως στον Πόντο, την Κύπρο, την Πελοπόννησο, οι προαναφερθέντες τύποι δεν προτίθενται να μειώσουν, αλλά να δείξουν τον νεώτερο/μικρότερο, έτσι συμβαίνει και στην Κρήτη.