Λογοτεχνικά σύμβολα : o λαβύρινθος

Από το πλέον γόνιμα λογοτεχνικά σύμβολα είναι και ο λαβύρινθος. Τις περισσότερες φορές παραπέμπει στο χάσιμο του προσανατολισμού και στην αναζήτηση. Το σύμβολο του λαβυρίνθου εμφανίζεται σταθερά στη λογοτεχνία όλως των εποχών και πολύ συχνά αντανακλά τη θέαση του συγγραφέα για τον κόσμο, το μυαλό ή την τέχνη.

Ο παλιότερος γνωστός λαβύρινθος βρισκόταν στην Αίγυπτο και ο Ηρόδοτος είπε γι’ αυτόν ότι τον εντυπωσίασε περισσότερο και από τις πυραμίδες. Αυτός ο λαβύρινθος πρέπει να αποτέλεσε το μοντέλο του λαβυρίνθου της Κρήτης και απ’ αυτόν φαίνεται να αντέγραψε ο Δαίδαλος τη βασική δομή για να δημιουργήσει τον δικό μας λαβύρινθο, αρκετά μικρότερο όμως.

Ο Γιουνγκ (C. G. Jung) έχει δώσει μια πολύ ενδιαφέρουσα ψυχαναλυτική ερμηνεία του μύθου του Θησέα. Όπως ισχυρίζεται, ο λαβύρινθος λειτουργεί σαν ένα είδος μύησης, όπου ένα νεαρό άτομο κάνει την είσοδό του στην επικράτεια της φοβερής μάνας – γης, θριαμβεύει απέναντι στις δυνάμεις της ( = Μινώταυρος) και εξέρχεται σαν ώριμος άντρας. Σε αυτή του την αποστολή έχει σαν στήριγμα την άνιμα, η οποία εκπροσωπείται από την Αριάδνη.

Ένας λαβύρινθος στην σύγχρονη λογοτεχνία είναι στο βιβλίο του Τζαίημς Τζόις (James Joyce), Το Πορτρέτο ενός Καλλιτέχνη, όπου ο κεντρικός χαρακτήρας, με το προσεχτικά επιλεγμένο όνομα Στήβεν Δαίδαλους, δραπετεύει από το λαβυρινθώδες Δουβλίνο ενώ σκοπός του είναι να γράψει ένα δαιδαλώδες κείμενο, που να μπορεί να καταγράψει ακριβώς τις δαιδαλώδεις διαδρομές του μυαλού του.

Σ’ αυτό το βιβλίο είναι πραγματικά θαυμαστός ο τρόπος με τον οποίο μεταχειρίζεται τον λαβύρινθο ο Τζόις, εκμεταλλευόμενος κάθε δυνατότητά του.

Θυμάμαι επίσης το λαβύρινθο στο μυθιστόρημα της Ρέας Γαλανάκη Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων, αλλά θα πρέπει να ρίξω μια ματιά πριν το σχολιάσω, γιατί είναι παλιό ανάγνωσμα.

(Η έμπνευση για το νημάτιο οφείλεται στο καινούριο μας μέλος )

Πολύ ενδιαφέρον το νημάτιό σου, Χρυσηίδα, χαίρομαι που αποτέλεσα αφορμή έμπνευσης για το ωραίο ταξίδι που μας πας στους λογοτεχνικούς λαβυρίνθους..

Με αφορμή τον τίτλο του νηματίου, παραθέτω ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο "Ο κοινός λαβύρινθος" από το βιβλίο "Η σιωπή της καμηλοπάρδαλης" του Κάρλο Φραμπέτι.
"...όσο περίπλοκος κι αν είναι ένας λαβύρινθος, είναι εύκολο να βγεις απ' αυτόν, αρκεί να τηρήσεις κάποιους απλούς κανόνες (όπως, για παράδειγμα, να προχωράς χωρίς να πάρεις ποτέ το χέρι σου από τον ένα τοίχο του διαδρόμου).
Παρεμπιπτόντως, ένα απόσπασμα από οποιοδήποτε ανάγνωσμα ενδεχομένως διαστρεβλώνει το κεντρικό νόημα που ο συγγραφέας θέλει να προβάλει στο κείμενό του. Έκανα την επιλογή αυθαίρετα, προτείνοντας παράλληλα το βιβλίο [εκδόσεις Opera] που περιέχει καμιά σαρανταριά ανεξάρτητα, σύντομα αναγνώσματα, με αφοριστική, φιλοσοφική διάθεση.

Ο λαβύρινθος αποτελεί ένα από τα γοητευτικότερα μυστηριακά σύμβολα της λογοτεχνίας, αλλά και του αποκρυφισμού. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι το Κα- το αστρικό σώμα του νεκρού- έπρεπε να διασχίσει έναν επικίνδυνο λαβύρινθο με πολλές παγίδες, έως ότου φθάσει στο Βασίλειο του Πνεύματος. Κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες έπρεπε να περάσουν μία σειρά από δοκιμασίες μέσα σε έναν σκοτεινό λαβύρινθο. Στην σπουδαία όπερα του Μότσαρτ "Ο Μαγεμένος Αυλός", το ζεύγος των ηρώων Ταμίνο και Παμίνα πρέπει να διασχίσουν έναν κολασμένο λαβύρινθο με πολλές παγίδες έως ότου φθάσουν σώοι και μυημένοι στο τέλος, όπου τους περιμένει η σωτηρία και η δόξα. Στο βιβλίο "Ταξίδι στο Κέντρο της Γης" του Ιουλίου Βερν, οι ήρωες ακολουθούν μία δαιδαλώδη διαδρομή στα έγκατα της γης, ανάλογη με μύηση. Κατά την θεωρία των Θεοσοφιστών, μυστικοί λαβύρινθοι στα έγκατα των Ιμαλαίων στεγάζουν απόκρυφα μυστικά. Η ταινία- θρίλλερ του Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο "Ο Λαβύρινθος του Πάνα" περιγράφει τις μυστικές επισκέψεις της μικρής ηρωίδας σε έναν φανταστικό κόσμο, στη φασιστική Ισπανία του 1940. Πολλοί Γαλλικοί κήποι,όπως οι Βερσαλλίες του Λουδοβίκου 14ου, περιλαμβάνουν έναν περίτεχνα κατασκευασμένο λαβύρινθο από ειδικά διαμορφωμένους θάμνους, όπου οι ευγενείς κρύβονται και αποπλανούν "ανυποψίαστες" νεαρές μαρκησίες. Ακριβώς σε έναν τέτοιο λαβύρινθο παρασέρνει ο μικρός Ντάνυ τον τρελό πατέρα του Τζάκ (Νίκολσον), όπου και εκτυλίσσεται η τελευταία, συγκλονιστική σκηνή της ταινίας, στη "Λάμψη" του Στάνλευ Κιούμπρικ. Τέλος, σε έναν μυστικό Λαβύρινθο διαδραματίζεται ένα αγωνιώδες κυνήγι θησαυρού. Αν αναρωτιέστε σε ποιό βιβλίο, υπομονή! Σε αυτό που προτίθεμαι να συγγράψω.

Στο βιβλίο "Το όνομα του ρόδου" του Ουμπέρτο Έκο, σε μια μονή Βενεδικτίνων, η βιβλιοθήκη της έχει την μορφή λαβύρινθου. Πρόσβαση σε αυτή έχει μόνο ο βιβλιοθηκάριος και ό,τι βιβλία χρειάζονται οι μοναχοί, κρίνει αυτός, μαζί με τον Ηγούμενο, αν θα τα πάρουν.

Γιαυτό μου αρέσει που είμαι στην λέσχη!πόσα ξέρετε βρε παιδιά,μαθαίνω διάφορα....

Επαναφέρω το νήμα στην επιφάνεια, επειδή το θέμα του λαβυρίνθου με συναρπάζει

Οι συγγραφείς που αναφέρθηκαν παραπάνω φαίνεται να διαπιστώνουν ότι ο Λαβύρινθος αποτυπώνει ρεαλιστικά τον κόσμο που ζούμε, αγνοώντας πιθανότατα ότι στοχαστές προερχόμενοι από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους έχουν ανιχνεύσει σ’ αυτό το αρχετυπικό σύμβολο μια εγγενή ιδιότητα που – παραδόξως ( ; ) - το μετατρέπει σε «πολιορκητικό κριό» του οικοδομήματος της Κλασικής Φυσικής.

Ο Λεβί-Στρος είχε παρατηρήσει ένα φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο η μεταλλαγή ενός μύθου σε κάποιο μέρος του κόσμου συνοδεύεται πολλές φορές από μια παρόμοια σε κάποιον άλλο μύθο, σε άλλη, απομακρυσμένη χωρικά περιοχή, με την οποία η πρώτη δεν είχε ορατή συνάφεια. Αυτό θυμίζει την παρατήρηση που μπορεί να κάνει κανείς αν παραθέσει, τοποθετήσει δηλαδή τον ένα δίπλα στον άλλο, συμπληρωματικούς (κατοπτρικούς) λαβυρίνθους. Η εικόνα που παίρνει είναι αυτή ενός συστήματος από σχοινιά και τροχαλίες τα οποία δημιουργούν στο μάτι την αίσθηση της κίνησης που μεταφέρεται με ιμάντες. Φαίνεται δηλαδή να υπάρχει μια αντιστοίχιση των αλλαγών που συμβαίνουν σε κάποιο σημείο του χώρου, με κάποιες άλλες, που συμβαίνουν σχεδόν ταυτόχρονα με τις πρώτες κάπου πολύ μακριά, σα να μεταφέρεται η κίνηση μέσα από ένα σύστημα τροχαλιών, σα να «επηρεάζεται» η εξελικτική πορεία ενός μύθου από τις μεταλλαγές στις οποίες υποβάλλεται κάποιος άλλος, πάντα με την απουσία ορατής σύνδεσης μεταξύ των πολιτισμών που οι μύθοι αυτοί εξελίσσονται.

Το παραπάνω φαινόμενο θυμίζει ένα πείραμα των Αϊνστάιν-Ποντόλσκι-Ρόζεν, βασική συνέπεια του οποίου είναι η διαπίστωση ότι αν ένα σωματίδιο διασπαστεί και στη συνέχεια το ένα από τα δύο τμήματά του απομακρυνθεί από το πρώτο, τότε ανιχνεύεται μια ανεξήγητη μεταξύ τους σύνδεση, καθώς τα δυο υποσωματίδια φαίνεται να «επικοινωνούν» με τρόπο που δεν είναι ερμηνεύσιμος. Μοιάζει σαν κάθε στιγμή το κάθε ένα από τα δύο να «γνωρίζει» τι συμβαίνει στο άλλο και να αντιδρά με παρόμοιο τρόπο, παρόλο που δεν είναι δυνατή η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ τους.

Αν θεωρήσουμε λοιπόν ότι ο λαβύρινθος αντιστοιχεί – σύμφωνα με μια από τις εκδοχές του μύθου – στο μυητικό μονοπάτι που αφορά κάθε άνθρωπο, πολλοί λαβύρινθοι μαζί, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, θα δώσουν την εικόνα του συστήματος των ιμάντων και των τροχαλιών για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω, μια σύνθεση δηλαδή διαφορετικών ανθρώπινων «πεπρωμένων» κάθε άλλο παρά άσχετων μεταξύ τους, καθώς το καθένα απ’ αυτά αποτελεί τμήμα μιας ολότητας της οποίας τα μέλη αλληλεπιδρούν εν αγνοία τους, όπως ακριβώς προβλέπει το θεώρημα του Bell που ουσιαστικά καταδεικνύει το μέγεθος της άγνοιάς μας όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τον Μακρόκοσμο με τις αυστηρές/αιτιοκρατικής φύσεως αναλύσεις της Κλασικής Φυσικής. Όπως λέει ο Henry Pierce Stapp: «το πιο σημαντικό γύρω από το θεώρημα του Bell είναι η σοκαριστική διαπίστωση ότι οι συνήθεις ιδέες και αντιλήψεις μας για τον κόσμο είναι κατά ένα τρόπο βαθιά ανεπαρκείς ακόμα και στο μακροσκοπικό επίπεδο» (Πάτρικ Κόντι, «Λαβύρινθος, το μεγάλο αίνιγμα», σελ. 323, εκδόσεις Αρχέτυπο)

Παρόμοιες σκέψεις με τις παραπάνω, οδήγησαν σε τέσσερεις υποθέσεις οι οποίες αντικρούουν βασικές θέσεις της Κλασικής Φυσικής:

α) στην αντίληψη περί «αδιάσπαστης ολότητας», από τον Bohm

β) στον «υπερντετερμινισμό», σύμφωνα με τον οποίο «αυτό που κάνουμε, σε οποιαδήποτε στιγμή, είναι το μοναδικό που θα μπορούσαμε να κάνουμε»

γ) στη θεωρία των πολλαπλών κόσμων από τον Hugh Everett το 1957

δ) στη «δυνατότητα μη επιλογής μοντέλου» (no models option), σύμφωνα με την οποία ίσως να μην είναι ποτέ δυνατόν να οικοδομήσουμε μια ορθή αντίληψη για τον κόσμο.

Άλλο ένα υπέροχο νήμα, μπράβο σε όλους!

Υπάρχουν δύο "Μάγοι" της παιδικής λογοτεχνίας, που χρησιμοποίησαν το λαβύρινθο στα έργα τους:

α. Ο Λ. Κάρολ στην Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, όπου η Αλίκη δεν συναντά ένα συγκεκριμένο λαβύρινθο, αλλά το όλο σκηνικό από τη στιγμή που πέφτει μες στην τρύπα μοιάζει με ένα τεράστιο λαβύρινθο. Είναι μονίμως μπερδεμένη ως προς το πού να πάει και συνεχώς στέκεται και ρωτά τα παράξενα πλάσματα που συναντά ποιο δρόμο να πάρει.

β. Η Τζο Ρόουλινγκ στο Κύπελλο της Φωτιάς βάζει τον Χάρι Πότερ και τους άλλους 3 διαγωνιζόμενους στο τουρνουά να πρέπει να διαγωνιστούν μέσα σε ένα χαοτικό λαβύρινθο, με πολλά μαγικά και τρομακτικά εμπόδια. Όποιος βρει το Κύπελλο της Φωτιάς και φτάσει πρώτος σε αυτό, θα είναι ο νικητής.

Και κάτι πάνω σ' αυτό που λέει η Φένια: να φανταστείτε ότι ο κήπος αποτελεί από μόνος του αρχέτυπο - ανάγεται στους Κρεμαστούς Κήπους της Βαβυλώνας - πόσο πιο συναρπαστικός φαντάζει ένας περίτεχνος κήπος-λαβύρινθος επομένως!

Και στο βιβλίο του Zafon, η Σκιά του Ανέμου, η βιβλιοθήκη που είναι και το "Κοιμητήριο των Λησμονημένων βιβλίων",
είναι ένας λαβύρινθος.

Ένας πολύ αγαπημένος λογοτέχνης που έχει χρησιμοποιήσει κατά κόρον το σύμβολο του λαβύρινθου είναι ο Jorge Luis Borges. Το θέμα προσφέρεται για μακροσκελή ανάλυση και αν είχα πιο καθαρό μυαλό και πιο πολύ χρόνο, σίγουρα θα την έκανα.
Αφού όμως δεν μπορώ, θα πω μόνο πως ο Borges αναφέρεται πολλές φορές στο Λονδίνο ως κόκκινο λαβύρινθο. Κι επίσης θα σας παραπέμψω στο διήγημα του, «ο κήπος με τα διακλαδωτά μονοπάτια», Μυθοπλασίες (El jardín de senderos que se bifurcan, Ficciones).

Υ.Γ. Ο Φαροφύλακας, που βρίσκεται στην περιοχή Uqbar, Tlon ίσως θα μπορούσε να μας πει κάτι ακόμα σχετικά με τους λαβυρίνθους του Borges.

Ο/Η Πεταλούδα έγραψε:

Στο βιβλίο "Το όνομα του ρόδου" του Ουμπέρτο Έκο, σε μια μονή Βενεδικτίνων, η βιβλιοθήκη της έχει την μορφή λαβύρινθου. Πρόσβαση σε αυτή έχει μόνο ο βιβλιοθηκάριος και ό,τι βιβλία χρειάζονται οι μοναχοί, κρίνει αυτός, μαζί με τον Ηγούμενο, αν θα τα πάρουν.

Click to expand...

Πραγματικά και εμενα μου έχει κάνει εντύπωση ή περιγραφή του λαβύρινθου στο Όνομα του Ροδου, ή ύπαρξη του οποίου σε συνδιασμό με τα βιβλία που φιλοξενούσε δημιουργούσε ένα κλίμα μυστηρίου και φαντασίας. Επίσης πολύ ωραία είχε αποδοθεί ο συγκεκριμένος λογοτεχνικός λαβύρινθος και στην ταινία από ότι θυμαμαι- ευκαιρία να ξαναδώ την ταινία μάλλον!

Στο εσωτερικό του αυτιού μας υπάρχει μικρός χώρος που είναι γεμάτος με υγρό (ο λαβύρινθος), ο οποίος μας βοηθά να καταλαβαίνουμε τις κινήσεις του κεφαλιού και του σώματος μας μέσω ενός μηχανισμού. Όταν δεν λειτουργεί αποτελεσματικά αυτός ο μηχανισμός, μια συνέπειά του είναι ο ο ίλιγγος. Ως ίλιγγος περιγράφεται η ψευδής αίσθηση κινήσεως ενώ το κεφάλι και το σώμα μας παραμένουν ακίνητα. Μπορεί να νομίζει κάποιος ότι πέφτει ή παραπατά ή τρικλίζει ή περπατά «πάνω σε σύννεφο» ή πιο συχνά ότι ο ίδιος ή το δωμάτιο που βρίσκεται στριφογυρίζουν.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ